مخاطب، یکی از ارکان بسیار مهم در تئاتر است

تئاتر اردبیل؛  محمدتقی اسماعیلی که مدیریت گروه تئاتر اویون اردبیل را نیز بر عهده دارد و در جشنواره های مختالف تئاتری حضوری فعال و تاثیرگذار داشته است، از میان گونه ها و شیوه های مختلف نمایشی، نمایش عروسکی را انتخاب کرده و علاقه وافری به این نوع شیوه اجرایی دارد و همین امر باعث شده که تا در اداوار مختلف جشنواره بین المللی نمایش عروسکی تهران، حضوری موفق داشته باشد. این هنرمند اردبیلی با مدیریت نمایندگی یونیما مبارک در استان اردبیل، زمینه را برای انجام فعالیت های نمایش در بخش تئاتر عروسکی  در استان فراهم کرده و در تولید آثاری قابل تامل، اهتمام و جدیت تحسین براگیزی داشته است. محمد تقی اسماعیلی، امسال و در هیجدهمین دوره جشنواره بین المللی نمایش عروسکی تهران- مبارک که روزهای اول تا هفتم شهریور در تهران برگزار می شود، نمایش عروسکی«آی ایشیق» را در پنجمین روز از شهریورماه سال جاری در تالار قشقایی مجموعه تئاتر شهر تهران، به روی صحنه خواهد برد. به بهانه اجرای این نمایش در این رویداد مهم نمایشی، این گفتگو را با محمدتقی اسماعیلی انجام داده ایم.

آقای اسماعیلی؛ جشنواره دوره هیجدهم نمایش عروسکی با رویکرد توجه به عنصر نوآوری و شگفتگی به عنوان ویژگی نمایش عروسکی، توجه به مخاطب به عنوان یکی از ارکان هنر نمایش و توجه ویژه به ساختار درست و منسجم و وجود دراماتیک نمایشنامه برگزار می شود، به عنوان خالق نمایش«آی ایشیق»، چقدر در راستای تولید اثر به این نکات توجه داشته اید؟

جشنواره نمایش عروسکی از سال 67 که به عنوان یکی از رخدادهای نمایشی قابل تامل در کشور با رویکردها و اهداف مشخصی برگزار می شود، امسال و در سایه مدیریت استاد مرضیه برومند، مخاطب شناسی و مخاطب محوری را به عنوان شعار و محور اصلی خود قرار داده است. در واقع، شعار اصلی و توجه ویژه خانم برومند ازهمان اولین دوره ای که مدیریت این جشنواره را بر عهده گرفته است، مخاطب شناسی است. اسالت و رسالت دادن به این اندیشه، یکی از ویژگی های خانم برومند است که اهتمام خاصی به بحث مخاطب شناسی در نمایش عروسکی دارند. همه آثاری که تولید می شوند، برای مخاطب و به خاطر مخاطب است. این یک تفکر و اندیشه فرهنگی است و در همه کارهایی که کرده ایم و باید انجام دهیم، مخاطب در اولویت ما قرار گیرد.

مخاطب، یکی از ارکان بسیار مهم در تئاتر است. هر هنرمندی که می خواهد کار و اثری را تولید و عرضه کند، باید در همان اول و آغاز کار، مخاطب خود را بشناسد که قطعا" در غیر این صورت، آثاری که بدون در نظر گرفتن مخاطب، تولید و اجرا شوند، فاقد ارزش خواهند بود و کاری خواهد بود که خودمان برای خودمان تولید کرده ایم. مخاطب یکی از ارکان و اساس نمایش است و نمایشی که مخاطب خود را نداشته باشد، اثری سطحی خواهد بود.

من شخصا" به این اندیشه و تفکر معتقدم و اثری را که تولید کرده ایم، بر این اساس بوده است. توجه ما به فرهنگ، آیین ها و فولکلور و فرهنگ  بومی است و در تلاشیم تا از منابع غنی نظیر فرهنگ، آداب و رسوم منطقه بهره گیریم. در شکل اجرایی، نگاه ما، جهانی است. ما به این فرهنگ و منابع فرهنگی خود می بالیم و همواره در تلاشیم تا با نگاهی نو، این مفاهیم و ارزش ها را به تماشگران خود منتقل کنیم.

برای تولید این اثر از ایده اولیه تا تکمیل و نگارش و تولید و اجرا، چه روندی را طی کرده اید؟

این کار در واقع در راستای همان فکر و اندیشه مخاطب شناسی است. خدا را شاکریم که از یازدهمین دوره که در این جشنواره، حضوری مستمر و مداوم داشته ایم، این اندیشه در سرلوحه کارهای مان قرار گرفته است. برای دوره هیجدهم، «آی ایشق» را که قبلا" مشابه آن را تولید و اجرا کرده ایم، در ورژنی جدید و با خوانشی نو کار کرده ایم. متن را از اساس تغییر دادیم و سعی کردیم خوانش دیگری از این ایده داشته باشیم. طرحی که داشتیم، دچار تغییر و تحولات زیادی شد و در اجرا هم سعی کردیم نگاهی نو به این کار داشته باشیم.

برای انجام این تغییرات در متن، نویسنده این اثر چقدر با شما همراه بودند؟

انصافا" آقای مهدی خلیل زاده، دست ما را برای تغییر و دگرآفرینی این اثر آزاد گذاشتند. از همان نگارش اولیه تا اتودهای قبل از تمرین و تمرین های گروهی، تمامی حرکات ما در این نمایش، برگرفته از رقص آذری است.

در واقع تمامی حرکات ما به شکل فرم بر اساس رقص محلی و آذری است.  ما به تدریج و در طول تمرین، تصاویر را خلق کردیم و سعی کردیم با پرهیز از زیاده گویی و تاکید بر تصویر سازی، تصاویر بکری را از فرهنگ و آیین های آذربایجانی نمایش دهیم. در کارما، تصویر از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

درباره کیفیت این اثر با توجه به پذیرفته شدن آن در جشنواره، فکر می کنید در حدی است که بتواند در سطح جهانی نیز مورد توجه قرار گیرد؟ 

بدون شک آثار فاخر جهانی هم، جای تمرین و کار و نقد و بررسی دارد و قبولی در جشنواره به معنای کار ایده آل و قابل قبول نیست. اگر در این اندیشه باشیم که کارمان ایده آل است، قطعا" شاهد خلاقیت و نوآوری در کارها نخواهیم بود و همه مجریان، عوامل و بازیگران از این کار ارضا نخواهند شد. از بین 400 متن و طرحی که برای این جشنواره ارسال شده بود، چند طرح مورد تصویب قرار گرفت و در نهایت 13 کار برای حضور در جشنواره انتخاب شد که 9 اثر مربوط به تهران است و 4 اثر مربوط به شهرستان ها و سهم اردبیل هم، این نمایش است. باید بگویم که همه این 13 اثر، ارزشمند هستند و قابل احترام. ما با این آثار فرهنگی که مبتنی بر آداب، رسوم و فولکور مناطق است، می توانیم مرزها را درنوردیم. این کار ما، بیشتر جنبه تصویری دارد. یعنی به عبارتی نمودنی و نمایش دادنی است. تصویر، یک زبان جهانشمولی دارد. تصویر دیگر نیاز به ترجمه از حیث زبانی ندارد. این کار، پر از نماد است و این نمادها برای همه مردم جهان آشناست. مردم کشورهای مختلف با این نمادها، انس و الفت دیرینه دارند. این تصاویر برای مردم دنیار باور پذیر است. این کار می تواند در خیلی از کشورها، مخاطب داشته باشد. اما در کشورهایی نظیر جمهوری آذربایجان که با ما قرابت فرهنگی هم دارند، بهتر می تواند نتیجه دهد.

در مورد شیوه اجرایی و خلاصه داستان این نمایش توضیح دهید؟

گونه ها و شیوه های مختلفی برای اجرای نمایش های عروسکی وجود دارد. کار ما، یک کار ترکیبی است. ترکیبی از باتوم، بازیگر، سایه و عروسک. در مورد خلاصه داستان نمایش هم عرض کنم که از دیرباز در مناطق مختلف آذربایجان، خنیاگران دوره گردی بوده اند که با سازی که داشتنه اند، نغمه خوانی می کردند و مفاهیم را به مخاطبان خود انتقال می دادند. در واقع صنعت و هنر عاشیقی، قدمت چند هزار ساله دارد و آثاری که از این عاشیق ها در کتابخانه های مختلف جهان وجود دارد، نشانه فرهنگ، هویت و تاریخ مردم ما بوده است. عاشیق ها تنها یک هنرمند نیستند که فقط ساز می زنند و نغمه خوانی می کنند، این ها حافظان و وارثان هنر، موسیقی و ادبیات اصیل مردم منطقه اند. عاشیق ها، برای انتقال مفاهیم از گونه های مختلف استفاده می کنند که یکی از این گونه ها و شیوه ها، دئیشمه یا مناظره و گفت و گوست.

و این شیوه، در واقع جایگزین جنگ و مخاصمه بوده است.

بعله. دقیقا". در این شیوه  و خصوصا" زمانی که بین دو قوم، اختلافی پیش می آمد، به جای جنگ و خون ریزی، دو قوم، عاشیق های خود را به مناظره و مبارزه می فرستادند و عاشیق ها با سازها و نغمه های خود به مناظره و گفتگوی هنری می پرداختند و هریک از این عاشیق ها که در این مناظره، بازنده می شد، تسلیم دیگری می شد و ساز خود را تحویل می داد و عاشیقی که در مبارزه پیروز می شد، حکم می داد و این حکم هم عملی می شد.

و شما این گفتگو و مناظره را بهانه ای برای خلق این اثر کرده اید.

بعله. این نمایش در واقع با الهام از این شیوه عاشیق ها خلق شده است. عاشیق ها با ساز و نغمه های شان زنده اند و وقتی این ساز و نغمه را از دست می دهند، شرایط برای شان سخت و دشوار می شود. «آی ایشیق» هم برگرفته از داستان عاشیقی است که در مناظره و گفتگو با رقیب خود بر اساس دسیسه خان، شکست می خورد و چون شکست را پذیرفته است، سازش را تحویل می دهد و سر به بیابان می گذارد و کنج عزلت بر می گزیند. پیر بابا که استاد عاشیق عمران و نامزدش است، به نامزد عاشیق عمران می آموزد که باید برای رسیدن به حق و حقوق خود و نامزدش، ساز بدست گیرد و با خان به مبارزه برخیزد. در واقع آنچه که می بینیم، توهم و خیالات نامزد عمران است.

چقدر برای این نمایش، تمرین کردید؟

ما کلید این نمایش را از سال گذشته زده ایم و با تحلیل ها و تغییراتی که در متن و اجرا داشتیم، تمرین را به طور رسمی از فروردین ماه امسال آغاز کردیم. همواره بر آن بودیم تا از نقطه نظرات اساتید محترم و دوستان تئاتری در طول تمرین بهره مند شویم. مدت اجرا هم حدودا" 55تا 58 دقیقه است.

با توجه به حضور خانم مرضیه برومند به عنوان دبیر که امسال برای سومین دوره پیاپی، هدایت جشنواره را بر عهده دارند، به عنوان هنرمندی که اثرتان در این جشنواره پذیرفته شده، چه ویژگی و مورد خاص جشنواره امسال شما را شگفت زده می کند و توقع دارید چه اتفاق خاصی در این دوره رقم بخورد؟

بی شک خانم مرضیه برومند یکی از افراد و هنرمندان کم نظیر در تئاتر عروسکی اعم از تلویزیونی و صحنه ای است. خانم برومند، پایه گذار تئاتر عروسکی در کشور است و بسیار فعال است و با دنیای پاک و زلال کودکان آشناست و این ویژگی را تا کنون هم حفظ کرده است.

وجود ایشان در جشنواره عروسکی، حال و هوای خاصی به این رویداد بخشیده است. در سال اول مدیریت شان، سمت و سوی جشنواره، آثار موزیکال و شاد بود. در دوره دوم، تغییراتی در جشنواره انجام دادند و امسال هم با حضور صمیمی و مادرانه شان، شور و نشاط خاصی به جشنواره بخشیده اند.

خانم برومند به دنبال خلاقیت و نوآوری است. همیشه برآن بوده تا همه را با کارهایش شگفت زده کند. در همه کارهایش، این نوآوری و خلاقیت را دنبال می کند. خانم برومند از اعتبار خود برای تئاتر عروسکی و ارتقای آن هزینه می کند. ما از کودکی با کارها و روحیه با نشاط خانم بومند آشنایی داریم و همیشه این امید و آرزو را داشتم که بتوانم در خدمت این استاد عزیز باشم. صمیمانه برای این بانوی فرهیخته، موفقیت و سربلندی آرزومندم.

اجرای عمومی آثار عروسکی بویژه در بخش بزرگسالان را چگونه ارزیابی می کنید؟

متاسفانه بعضی ها در ایران، کار عروسکی را مختص کودکان می دانند و تصورشان بر این است که این نوع نمایش باید برای کودکان اجرا شود. اگر چه این نوع نگرش، قابل قدردانی است، اما الزامی نیست که کار عروسکی صرفا" برای کودکان باشد. تئاتر عروسکی، یک شیوه اجرایی در تئاتر است و کارهای فلسفی، سیاسی، عرفانی و فاخر در دنیا به این شیوه اجرا می شوند. بارها آثاری مثل هملت، کرگدن، صندلی و ... در کشورهای مختلف به صورت عروسکی کار شده است. نمایش عروسکی، کار برای بزرگسالان است. در واقع وقتی انسان برای ارائه کارش می ماند و شیوه های دیگر جواب نمی دهند، کارعروسکی شروع می شود. درسته که من در تلویزیون بیشتر کارهایم برای کودکان است، اما در تئاتر بیشتر آثارم برای بزرگسالان بوده است. این شیوه می تواند، مخاطب بزرگسال بیشتری را جلب کند.

و حرف آخر..

من صمیمانه از ایران تئاتر و درگاه استانی آن در اردبیل سپاسگزارم. شما خیلی برای تئاتر اردبیل زحمت می کشید. با گزارش ها و کتاب هایی که در مورد تئاتر اردبیل نوشته اید، کاری بزرگ کرده اید. ما هر زمانی به منابعی در مورد تئاتر اردبیل نیاز داشته ایم، از کارها و نوشته های شما بهره گرفته ایم. ما قدردان این تلاش های ارزنده ایم.

ممنون و سپاسگزارم و برای شما و گروه اجرایی در جشنواره نمایش عروسکی موفقیت و سربلندی آرزومندم.

گفتگو از سعید نوریان/  سوم شهریورماه 97