کوسا، پیک بهار

یکی از آیین های نمایشی و گونه های نمایش سنتی و آیینی در شهر اردبیل ،«کوسا اویونی » است که چند روز مانده به عید در شهر و روستاهای اطراف اردبیل همانند سایر نقاط خطه فرهنگ پرور آذربایجان اجرا می شده است .«اویون» در زبان آذری به معنی بازی و نمایش است و «کوسا اویونی» یعنی بازی و نمایش و رقص هایی که توسط گوسانها اجرا می شود . این مراسم آیینی شاد و مفرح بخش را در  استان های آذربایجان شرقی ، غربی ، اردبیل و زنجان کوسا ایونی می گفتند و در دیگر مناطق ایران نیز  به میر نوروزی معروف بوده است . واژه «کوسا » برگرفته از کوسان یا همان گوسان به معنی خنیاگر و نوازنده ی دوره گرد است. کوسا در زبان آذری و کوسه در زبان فارسی به مردی گفته می شود که فقط در زنخش موی روئیده و گونه هایش بدون مو باشد . چون این مراسم را فردی کوسه اجرا می کرده است ، این نام را بر بازی نهاده اند . در کتاب  «عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات » تالیف زکریا بن محمد بن محمود الکوفی القزوینی  در این باره  آمده است :« روز اول آذر ماه را روز هرمز خوانند. در این روز سواری کوسج است و این عادتی است که جاری شده است از مردی کوسج که ریشخند مردم آن عصر بوده و به فارس بوده، سوار می شده در این روز بر خری و جامه های کهنه می پوشیده و طعام های گرم می خورده و بدن خود را به داواهای گرم طلا می کرده و ظاهر می کرده است بر مردم که او را حرارتی سخت است و بادبیزی بر دست گرفته و بر خود باد می وزیده و می گفته آه گرم است و مردم بر او می خندیده اند و آب بر او می افشانده اند و برف بر او می انداخته اند،... و با آن کوسج پاره ای گل سرخ بود و با آن می زده است بر جامه های مردم و سرخ می کرد، جامه های کسانی که او را چیزی نمی داده اند.» (قزوینی، 1361،ص 129)کوسا با صدای بلند ، خبر تمام شدن فصل زمستان وآمدن بهار را می داد و از مردم انعام می خواست . مردم نیز چون او را پیک بهار می دانستند و آمدنش را به فال نیک می گرفتند و در حد توانایی خود به او کمک می کردند .

 کوسااویونی بعد از ورود اسلام به آذربایجان نیز با تغییراتی ادامه یافت . شعر و آوازی را که در این بازی های محلی و نمایشی خوانده می شد ، اغلب به سایاچی ها ربط می دهند .کوسا با صدای بلند و با آواز و شعر های دلنشین خبر رفتن فصل زمستان و آمدن بهار را می داد و به پاس و یمن این خبر خوش از مردم شهر و روستا هدیه و انعام می گرفت . مردم ،کوسا را پیک بهار می دانستند و برایش احترام خاصی قایل می شدند.

قیشدان چیخدیک

یازا گیردیک

وئرین ، وئرین

بولودلارا کؤینک آلاق

           ( زمستان را سپری کردیم و وارد بهار شدیم ، انعام و هدیه بدهید تا برای ابرها پیراهن بخریم .)

 با گذشت زمان در کوسا اویونی نیز  تغییراتی بوجود آمد .بدین صورت که بازیگر نقش کوسا صورتک بز به صورت می زد و یا کلاهی از پوست بز بر سرش می گذاشت که اگر رنگ کلاه سفید بود بازی را « آق کوسا » و اگر سیاه بود « قره کوسا » می گفتند . گاهی کوسا با زن و بچه های خود به در خانه ها می رفت و به رقص و پایکوبی می پرداخت و  اشعاری مربوط به ایام نوروز و مبارک بودن این ایام می خواند و به همراهی همراهانش حرکات نمایشی و شیرین کاری های انجام می داد و گلواژه ی لبخند را بر لبان اهل خانه جاری می ساخت و در مقابل ، صاحب خانه نیز از روی کرم و بخشش از هر آنچه که داشت ، تحفه ای  را تقدیم کوسا می کرد.اهالی شهر و روستا با دیدن  کوسا در کوچه و بازار و میدان ، به دنبال او راه می افتادند و دست زنان و شادی کنان او را به هرجا که می رفت ، همراهی می کردند. کوسا با دایره زنگی و یا نقاره شعرهایی را می خواند و بیشتر از همه شادی و نشاط مضاعف کودکان را موجب می شد.البته ودر بعضی موارد عده ای به عنوان نوازنده  او را در حسن انجام ماموریتش یاری می کردند.در نوع دیگری از کوسا اویونی شخصیت نمایشی دیگری نیز وجود داشت که آنرا صنم یا گلین می خواندند .

آی کوسا کوسا گلمیه

گلیب سلام وئرمینه

چمچه نی دولدور سانا

کوسانی یولا سالسانا

معمولا یک پسر نوجوان نقش این صنم یا گلین را بازی می کرد که لباس عروسی بر تن می کرد ، خودش را مانند زنان بزک می کرد و روبند بر چهره اش می زد و همراه کوسا در کوچه ها راه می افتاد و شیرین کاریهایی را انجام می داد . این بازی را ( کوسا گلین اویونی ) می گفتند. اگرچه و در مناطق مختلف کشور حتی در خود شهرهای آذربایجان ،کوسا اویونی عنوانهای گوناگونی به خود گرفته ،اما  موضوع اصلی همه آنها یکی است و هدف از اجرای آنها هم ایجاد سرور و شادی در مردم در آستانه ی سال نو است . سیر تحولی کوسا اویونی باعث پیدایش گونه های دیگری از مراسم و  نمایشهای نوروزی در ایران شده است.  سعید نوریان