تعزیه، دیرینه هنر ایرانی
اگرچه تعزیه به عنوان یک آیین نمایشی درایران از جایگاه رفیع و بلندی برخورداست ، اما پس از عهد قاجاریه و پیدایش تئاتر به سبک نوین و متناسب با تئاتر جدیدجهان و تاثیرپذیری تئاتر ایران از تحولات نمایش جهان بویژه رخدادهای تئاتری اروپا ونیز تحکیم بنیاد آن ، بازارش از رونق افتاده تا بهحدی که امروزه جز در ایام خاص و در روستاها و شهرها و شهرک های دور افتاده اثری ازآن نمیبینیم. هر چند که ظرف چند سال گذشته با برنامه ریزی های به عمل آمده ، بخصوص با ترغیب و تشویق دستجات عزاداری و شبیه خوانی سعــــی شده است تا این هنر ایرانی و اسلامی از نابودی نجات داده شود، اما هنوز هم تعزیه نتوانسته است در بین آحاد مردم به عنوان دیرینه هنرایرانی مورد توجه قرارگیرد.
تئاتر اردبیل، سعید نوریان؛ ایران سرزمین فرهنگهای گونهگون، سرزمین همزیستی فرهنگها، سرزمین کثرت و وحدت است. ایران به لحاظ گستردگی قلمرو و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص دچار گستردگی و پراکندگی فرهنگـــی و در نتیجه برخورد این فرهنگها ، دارای فرهنگی پویا، رو به گسترش و در مسیر تحــــــول بوده است.صرف نظر از تغییراتی که به دلیل ظهور و سقوط حکومتهای گوناگون و بروز جنگهای مختلف در فرهنگ مردم ایــران به وجود آمده است، ایران و ایرانی همواره دارای جایگاه خاصی در عرصه جهانی بوده است. تعددعناصرفرهنگی در ایران فرصت مناسبی را در اختیــــــــار پژوهشگران میگذارد تا در این میدان تحقیق به وسعت ایران زمین به بررسی ابعاد مختلف این عناصر و سیر تحول و تغییرات آن بپردازند.یکی از این عناصر ارزشمند فرهنگی در ایران ، تعزیه و شبیه خوانی است که طی سالیان جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ کرده است.
اگرچه تعزیه به عنوان یک آیین نمایشی درایران از جایگاه رفیع و بلندی برخورداست ، اما پس از عهد قاجاریه و پیدایش تئاتر به سبک نوین و متناسب با تئاتر جدیدجهان و تاثیرپذیری تئاتر ایران از تحولات نمایش جهان بویژه رخدادهای تئاتری اروپا ونیز تحکیم بنیاد آن ، بازارش از رونق افتاده تا بهحدی که امروزه جز در ایام خاص و در روستاها و شهرها و شهرک های دور افتاده اثری ازآن نمیبینیم. هر چند که ظرف چند سال گذشته با برنامه ریزی های به عمل آمده ، بخصوص با ترغیب و تشویق دستجات عزاداری و شبیه خوانی سعــــی شده است تا این هنر ایرانی و اسلامی از نابودی نجات داده شود، اما هنوز هم تعزیه نتوانسته است در بین آحاد مردم به عنوان دیرینه هنرایرانی مورد توجه قرارگیرد.
تعزیه(یا شبیهخوانی)، نوعی نمایش مذهبی و سنّتی ایرانی شیعی، عمدتاً درباره شهادت و مصائب اهل بیت ائمه اطهار علیهم السلام بویژه حضرت امام علی و امام حسین علیهم السلام است. واژه تعزیه یا تعزیت در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلّی دادن و پرسش از بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای«مجلس ترحیم» است. در میان شیعیان غیر ایرانی (در عراق و شبهقاره هند) لفظ تعزیه با وجود ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و یا مصائب شهدای کربلا به معنای«شبیهخوانی» به کار نمیرود، بلکه آنان تعزیه را به مراسمی نمادین اطلاق میکنند که در آن دستههای عزاداری در طول مراسم، شبیه ضریح یا تابوت ائمه (علیهم السلام) را بر دوش میکشند .در این آیین و بخصوص در پایان روز عاشورا ، اربعین و... پیکر نمادین حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای دشت نینوا را پس از تشیع به خاک میسپارند.
برخی محققان، پیشینه تغزیه را به آیینهایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش و یادگار زریران باز میگردانند و برخی پدید آمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بینالنهرین و آناتولی و مصر و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانههای تاریخی در فرهنگهای هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن مؤثر دانستهاند.
در یک جمله و به صراحت می توان اذعان نمود که تعزیه به معنای نمایشی امروزی آن یک شبه و به امر ودستور یک نفربه وجود نیامده است ، بلکه طی زمان و به تدریح بر پایه پذیرش شرایط مردمان ، این کهن هنر ایرانی شکل گرفته است. در آغازین روزهای شکل گیری این هنر مذهبی ، شکل اجرایی آن به این گونه بودکه ابتدا دستههایی به کندی از برابر تماشاگران می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانهها و علم هایی که بی شباهت به ابزارآلات و افزارهای جنگی نبود و نیز هم آوازی و همسرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا و شهادت امام حسین(ع) و گاهی نیز امام علی (ع) را به مردم یادآوری میکردند. در مرحله بعدی آوازهای دسته جمعی کمتر می شد و نشانهها بیشتر و یکی دو واقعه خوان نیز به آنان اضافه می شدندکه واقعه را برای تماشاگران نقل کرده و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی میکرده است. چندی بعد به جای نقالان، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیهسازی و نشانههای نزدیک به واقعیت ، مصائب ائمه معصومین بویژه حضرت امام حسین و امام علی علیهم السلام را شرح میدادند. گفتگوی شبیهها با یکدیگروبعدهم قرارگرفتن بازیگران به جای شخصیت ها،شکل تکوین یافته تعزیه درایران است.
اوج تکامل تعزیه به دوره ناصرالدینشاه (1264- 1313) برمیگردد.این شاه فرنگ دیده ایران به تعزیه علاقه فراوانی داشت و به مین خاطر دستور داد تا تکیه دولت که در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود، ایجاد شود. در تکیه دولت ، تعزیهخوانان که در حقیقت تعزیهخوانِ دولت بودند ،زیر نظر "مُعین البُکا" در برابر شاه ودرباریان به اجرای تعزیه می پرداختند.
اگرچه پس از پیروز ی انقلاب اسلامی ، تلاش های شایسته ای برای احیاء و اجرای این نمایشها در گوشه و کنار شهر به چشم می خورد و با برگزاری سوگواره های تعزیه ، اجرای تعزیه در مناسبت های مختلف بویژه در ایام محرم و صفر سعی شده تا از این کهن آیین نمایشی ایرانی و اسلامی صیانت شود ، اما هنوز هم تعزیه نتوانسته است به جایگاه بلند و شکوهمند خود باز گردد.
تعزیه در آذربایجان و بویژه در اردبیل با توجه به پیشنیه غنی تاریخی، فرهنگی و مذهبی این دیار از اهمیت خاصی در بین مردم منطقه برخوردار است و علیرغم وجود رسانه های مختلف، این نمایش ایرانی هنوز هم در بین مردم طرفدار دارد و هر ساله و بمناسبت ماه های محرم و صفر، تعزیه های مختلفی در شهرها، بخش ها، محلات و روستاهای منطقه اردبیل توسطه شبیه خوانان اجرا می شود.