در حال بارگذاری ...
...

نگاهی دوباره به تکم و تکم گردانی:

تکم، پیام آور بهار و شادی

نگاهی دوباره به تکم و تکم گردانی:

تکم، پیام آور بهار و شادی

تکم و تکم گردانی یکی از آیین ها و نمایش های آیینی سنتی در آذربایجان است که از دیرباز در فرهنگ مردم این دیار جایگاه ویژه ای داشته است . تکم عروسک شادی است که آمدن بهار را نوید می دهد.

ایران تئاتر، اردبیل، سعید نوریان: به هنگامی که برفها در سینه سبلان آب شده و بصورت رودها در سرزمین پهناورآذربایجان جاری  می شود ، صدای تکم و ­تکم چی ها نیز در شهرها و روستاهای این خطه گل آذین می پیچید که با زبان شیرین و آهنگین خوش به مردم آمدن بهار را نوید می دهند و خلق را برای پاک کردن کینه از دلها و گرد و غبار از خانه هایشان دعوت می کنند . تکم و تکم گردانی یکی از آیین ها و نمایش های آیینی سنتی در آذربایجان است که از دیرباز در فرهنگ مردم این دیار جایگاه ویژه ای داشته است . تکم عروسک شادی است که آمدن بهار را نوید می دهد . اگرچه امروز و به دلیل گسترش رسانه های مختلف دیداری ، شنیداری ،مجازی و مکتوب ، کمتر شاهد اجرای تکم و تکم گردانی در شهرهای مختلف ایران اسلامی هستیم ، اما تکم و تکم گردانی در فرهنگ عامیانه مردم خطه گل آذین آذربایجان و بویژه اردبیل از چنان جایگاهی برخورداراست که علیرغم گسترش رسانه های مختلف و سرگرمی مردم با کتاب ، روزنامه و مجله ، تلویزیون ، رادیو ، اینترنت و شبکه های مجازی ، سینما و تئاتر ، بازهم به یک نمایش آیینی و سنتی مورد توجه قرار گرفته است . در سال های اخیر و به بهانه پایان سال و حلول دوباره خورشید بهاری به همت سازمان های مردم نهاد ،اداره کل فرهنگ و ارشاداسلامی استان ، صداو سیما ، اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان ، حوزه هنری و شهرداری های شهرهای مختلف استان حرکت های ارزنده ای در جهت احیای این گونه نمایشی در سطح استان شده است . تکم  خوانی و تکم گردانی از 20 روز مانده به عید نوروز شروع می شد و تا مراسم چهارشنبه سوری ادامه داشت .تکم (takam)یک عروسک چوبی سنتی است .واژه ی تکم از دو بخش «تکه » و « م » تشکیل شده است . «تکه »در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل است که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محلهای معین هدایت می کند و «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی «بز نرمن » است . به کسی هم که تکم را می رقصاند و می گرداند، « تکم چی » می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند . روی  این عروسک چوبین را­ با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک ، زنگوله ، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آئینه تزیین می کنند. هر یک از تزئینات تکم علت­ و فلسفه ی خاص خود را داشته است : مثلا زنگوله و سکه برای ایجاد سروصدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود آورد. اینکه به دو طرف عروسک ( طرفین شکم عروسک ) آئینه نصب می کردند ، به این دلیل بود که تکم خبر فرا رسیدن سال نو را به مردم می داد و با خود آئینه ای به رسم روشنایی و صفا داشت. درساخت تکم همیشه از رنگ قرمزبرای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می کردند . این نوع استفاده از رنگ قرمز هم شاید به این دلیل بوده که درآذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد.تکم گردانی جزو حرفه های گوسانی و بصورت هنری بوده که نسل به نسل و از پدر به پسر می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه منتقل می شده است . تکم عروسکی است به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می شود . این بز روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط دارد، قرار می گیرد که چوب پایه ی آن از سوراخ وسط صفحه می گذرد . تکم چی ، چوب را بدست گرفته و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند . سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه ی چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می آوردمردم این دیار بر اساس یک اعتقاد و باور دینی ، معتقدند عید غدیر خم سالروز آغاز ولایت و امامت حضرت علی ابن ابیطالب (ع) ،مصادف بوده است با نوروز و اول سال شمسی  . مردم ایران و بوه آذربایجان به سبب ارادت  و عشقی که به خاندان رسول مهربانی ها ، حضرت محمد (ص) داشته و دارند ، عید نوروز را با تقارن نیکش با عید غدیر خم ، رنگ مذهب به جشن های آن داده و این سنت نیک را زنده نگه داشته اند و به همین مناسبت است که تکمچی ها در اول اشعارشان ، خلافت حضرت علی (ع) را با اشعار و آهنگی خاص اعلام کرده و در منقبت امامان معصوم علیهم السلام و نیز از خون خواهی و خروج مختارثقفی یاد می کرده اند .

بهار آمد بهار آمد خوش آمد  
علی با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرین به باغ آمد خوش امد
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
(این عید تازه تان مبارک باشد .)
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
(ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)
جناب جبرئیل نامه گئتیردی
گتیر جگین پیمبره یئتیردی
مبارک قوللارین گویه گوتیردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
( جناب جبرائیل نامه ای آورد. به محض آوردن نامه، آنرا  به پیامبررسانید. پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که این عید تازه ی تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان و روزتان مبارک)        

امیرالمومنین تخته چخاجاق
یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
(حضرت علی علیه السلام ، بر تخت ولایت خواهد نشست و برگردن یزید افسار خواهد زد و به جای آب در رودها شربتهای شیرین جاری خواهد شد . این عید تازه  تان مبارک باشد.ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)                                                                                                                                

جناب امیر فقیرالر آغاسی

محمد دور ، علینون قین آتاسی

امام حسن ،امام حسین باباسی

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(حضرت علی علیه السلام ، امیر فقراست ، حضرت محمد (ص) هم پدر زن حضرت علی است ، حضرت علی (ع) پدر امام حسن و امام حسین علیهماسلام است . این عید نو تان مبارک باشد.ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

علی زین العباد سجاد رحمان

محمد باقر اعلام قرآن

او دوزلیگده آی صادق یازیلان

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(حضرت امام زین العابدین علیه السلام ، سجده کننده حضرت رحمان است ، حضرت امام محمد باقر (ع) هم اعلام و نشر کننده قرآن است ، حضرت امام صادق (ع) هم در راستی و صداقت به صادق آل محمد (ص) مشهور است. این عید نو تان مبارک باشد.ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

دوشن حقه گورا زندانه موسا

غریبلر ضامنی علی الرضا

محمد و علی نقی اولیا

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(حضرت  امام موسی کاظم (ع) برای دفاع از حق و حقیقت زندانی شده است ، حضرت امام رضا (ع) ، ضامن و پناه غریبان است ، حضرت محمد تقی و علی النقی علیهماسلام هم از اولیای الهی هستند، این عید تازه  تان مبارک باشد.ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)
 حسن دور عسگری اون بیر ­اماموز     
 محمد مهدی صاحب زمانوز

بولاردان غیرینه یئتمز گمانوز
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
(یازدهمین امامتان ، حضرت امام حسن عسگری است . حضرت محمد مهدی (عج) هم صاحب زمانتان است  . به کسی غیر از اینها امید نمی بندید .این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

 در اشعار تکمچی ها فقط از فرا رسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه علاوه بر  موارد مذهبی و مناسبت های اسلامی ، به موارد انتقادی و اجتماعی نیز اشاره شده است . پس از مدح امامان ، باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت امام حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای­خونخواهی حضرت سید الشهدا نسبت می دهند.

طوطی قوشی نه قالخیرسان هوایه

ترحم ائیلیون سیز بینوایه

گلن بایرام گئدرسوز کربلایه

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(مرغ طوطی ، برای چه می خواهی اوج بگیری و در آسمان ها پرواز کنی ؟  شما بر این بینوایان ترحم کنید ، شما عید سال آینده به کربلای معلا مشرف می شوید.این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

مختار اوتی یاندیردی داماآتدی
خبر اهل مدینه ، شاما چاتدی
جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
(مختارثقفی آتش را روشن کرد و بر بام انداخت . خبر به اهل مدینه و شام رسید . جماعت جهد کردند و به مراد خود رسیدند ، این عید تازه  تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

مختار ایکی قومی بیر ئیلر جنگی

یومورتا بویییون بیر نئچه رنگی

شیرین لیک ائیلیون آتون فشنگی

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(مختار ثقفی دو قوم را متحد می کند و می جنگد . تخم مرغ ها را به نشانه شادی به چند رنگ مزین کنید .شادی کنید و فشنگ بیاندازید. این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)       
در اشعار تکمچی ها به مسایل روستایی و شهری و نیز فرهنگ ، آداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می شود :

بیزیم یئرده یومورتانی یویارلار
انونی دونوب یددی رنگه بویارلار
یئددیسین ده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز گونوز مبارک
(در محل سکونت ما تخم مرغ را می شویند و آنرا به هفت رنگ می آرایند و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند . این عید تازه  تان مبارک مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)                    
بیزیم یئرده قوهون قارپوز اکللر
اونی تامام شهرلره توکللر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکللر
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک
(در محل ما خربزه و هندوانه می کارند .آنها را به تمام شهرها می فرستند . حسرت فرا رسیدن سال نو را می کشند . این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

آخشاما یئمیشم بادام ، پوسته

دیلوزی قویاسوز دوداقوز اوسته

صاباح چرشنبه دی گئدوز  نوو اوسته

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتئوز ، گونوز مبارک

(برای وعده شام ، بادام و پسته خورده ام . زبانتات را بگذارید روی لب هایتان . فردا چهارشنبه سوری است . بروید روی ناو- یکی از رسم های چهارشنبه  آخر سال ، پریدن از از روی آب است . در صبح این روز ، هرکس که زودتر از خواب بلند شد ، به سد ناو«ناواوستی» می رود و از روی آب هم مانند آتش می پرد و کوزه و لیوان سفالی نو خود را از آب نهر پرکرده و به خانه می برد-  . این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

کربلا یولوندا سالدردیم گونبز

اوخودوم قرآنی ، دئدیلر بیلمز

سنه قربان اولدوم گوزه گورونمز

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک

(گفتم در را کربلا  ، گنبدی بسازند .قرآن را خواندم ، گفتند بلد نیست . فدایت شوم ای آنکه به چشم دیده نمی شوی .این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

کربلا یولوندا سالریدیم حامام

اوخودم قرآنی اییلدیم تامام

سنه قربان اولدم اون ایکی امام

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک

(در راه کربلا ، گفتم حمامی بسازند . قرآن را خواندم و آن را تمام کردم .فدای تان شوم ای دوازده امام . این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک)

تکمچی، گاهی هم عروسک چوبی اش را مورد تعریف و تمجید قرار می دهد .

تکم تکم اوتاما

قول قیچووی قاتداما

قاباغدا بایرام گلی

گئدیب چولده اوتاما

(بز نر من ، چرا نکن ، دست و پاهایت را تا نکن . در آستانه عید قرار گرفته ایم . برای چرا به دشت و کوه نرو و چرا نکن . یعنی الان وقت بشارت دادن عید و شادی است نه رفتن به دشت و خوردن)

در اشعار تکم به مسایل خانوادگی ، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن ،رفتار اجتماعی زنان و دختران نیز با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می شود .                              
     تکم گئتدی مرنده

تاماشادی گلنده
کول تکمون باشینا

قایناناسی ئولنده

(تکم به مرند رفته است ، برگشتنش تماشایی است ، خاک بر سر تکم ، وقتی که مادر زنش بمیرد )

 تکم گئتدی مشگینه

وعده قویدی بئش گونه

گلمدی اون بوش گونه

تکمی ائولدوردیلر

آتدیلار خان کوشکونه

(تکم به مشگین رفته است ،  وعده داده بود که پنج روز دیگر می آید ، اما الان پانزده روز گذشته و هنوز نیامده است . تکم را کشته اند و جسدش را انداخته اند به قصر و خانه بزرگ خان)

تکم گئتدی خان لیغا

باش قویدی یامان لیغا

تکمی اولدوردیلر

آتدیلر سامان لیغا

(تکم به خانه و قصر خان رفته است ، تکم سر به شرارت گذاشته است ، تکم را کشتند و آن را به کاهدان انداختند )

تکم تکم جان نیدی

قولاری مرجان نیدی

تکمه ال ورمیون

تکم ایکی جان نیئدی

(تکم جان دارد ، بازوانش آراسته به مرجان است ، به تکم دست نزنید ، تکم دو جان دارد . )

آی منیم آلا تکم

باشیما بالا تکم

هم قول اولار ساتیلار

هم چیخار تاختا تکم
(این بز نر ابلق من ، این مایه دردسر من ، هم غلام و برده می شود و در بازار برده فروشان به فروش می رسد و هم بر تخت می نشیند و سلطانی می کند . )

آغ دَه وَه نین گوزلری

یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری

کبینین کسراوزلری

(چشمان شتر سفید ، زانوهایشان به زمین نمی آید ، دختران امروزی ،عقدشان را خودشان می بندند )

فریکلر آی فریکلر

تندیر یانار کوروکلر

بوایامین قیزلاری

بالیغ اتینه یئریکلر

(مرغ های تازه رس ، ای مرغ های نورس ، تنور می سوزد و آتش زبانه می کشد ، دخترام امروزی ویار گوشت ماهی را دارند و هوس گوشت ماهی کرده اند  )

یاشیل لار آی یاشیل لار

دوداردان دیر ماشیل لار

بو ایامین قئزلاری

ار اوسته ساواشیلار

(سبزه ها آی سبزه ها، از دیوار بالا می روند ،دختران امروزی سر شوهر باهم دعوا دارند )

تکمچی به در هر خانه ای که می رفت و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی بعنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می داد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را یاد آور می شد :
آی تکمین کندی وار

کمندی وار کندی وار
هر قاپودا اویناسا

 بیر نلبکی قندی وار         
(تکم ده و روستایی دارد ، کمند دارد و دهی دارد ، در جلوی هر دری برقصد ، یک نعلبکی قند پاداش ­دارد.)

پس از خواندن این همه اشعار نغز و شیرین و در خواست انعام و پاداش و عیدی ، ممکن است ، یکی از بچه ها بگویندکه مادرم خانه نیست ؛ یعنی چیزی را نمی خواهیم به عنوان عیدی بدهیم ، در این صورت ، تکمچی بازهم با طنز و کنایه ،می گوید :

تکم تکم اوش تکم

دوست باغینا توش تکم

گزه گن آروادلارین

باشماغینا .......... تکم

(ای بز نر من پرواز کن ، در باغ و گلستان دوست فرود آی ، تو کفش زنان دردری  که مرتب از خونه ای به خونه ای دیگر می روند و از صبح تا شب پرسه می زنن ،..... )
                                                  تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم 
                                                  چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم          
                                                     کسمه پایین بوتون گتیر آی خانم       
(تکم  در حال مردن است ، خانم جان طنابش را بیاورید ، تا زورتان می رسد بارش را بیاورید ، سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید)   
 اشعار تکم بسیار متنوع و فراوان است . در اردبیل تکم به عنوان پیشاهنگ عید نوروز شناخته می شود و وقتی صدای تکمچی ها در کوچه و خیابان شنیده می شود ؛ مردم ، بخصوص بچه ها ، از اینکه عید می آید خوشحال می شوند. در سالهایی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری ) و عید نوروز فاصله زیاد باشد ، این فاصله بحبوحه ی فعالیت تکمچی هاست.  البته در ناحیه شمالی ایران و کناره های دریای خزر نیز عروسکی بنام تکم وجود دارد که گویا موجود افسانه ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر بشکل یک دیو که با تکم  در آذربایجان و بویژه اردبیل تفاوت دارد . رگه هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان مانند اراک ،­ ملایر و ... دیده شده است که باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و بخصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است.        

سعیدنوریان (محقق و پژوهشگر فرهنگی و هنری )1

1 - این مطالب را بیشتر از گزارشی که در سال 1372 و با عنوان «تاریخچه نمایش عروسکی  در اردبیل » به سفارش اداره کل فرهنگ و ارشاداسلامی استان اردبیل و برای مرکزهنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی تهیه کرده بودم ، استفاده کرده ام.این گزارش در واقع حاصل  مصاحبه  اینجانب با زنده یاد موسی اصغرزاده محقق و پژوهشگر در زمینه  فرهنگ عامه بود. روان شاد اصغرزاده که خود سازنده  تکم و یکی از تکم گردانان برجسته  اردبیل است ،کتاب فرهنگ عامه  اردبیل را در سه جلد در سال 91منتشرکرده اند. موسی اصغرزاده ، داودجلایی ، اتابک نادری ، احمد پروستان ، فرهاد زندی ، محمد تقی اسماعیلی ، سعیدنوریان ، خداوردی خسروی ، شهرام پوردنیا ، مسعود زارع ، جلال محمدلو کنسانق ، یاشار فرجی، حسین نصیری ، ولایت خوبدل،  و یوسف صد ساله از جمله هنرمندان اردبیلی هستند که در جشنواره ها، محافل و برنامه های تلویزیونی از سال 68تاکنون تکم گردانی کرده اند. در باره تکم و تکم گردانی در کتاب در دست چاپ «صد سال نمایش در اردبیل» به طور مفصل  سخن گفته ام .