نگاهی دوباره به آیینها
تعزیه نمایشی کهن با مفاهیم عاشورایی
ایران تئاتر؛اردبیل_ سعید نوریان*؛ تعزیه در آذربایجان و بویژه در اردبیل با توجه به پیشنیه غنی تاریخی، فرهنگی و مذهبی این دیار از اهمیت خاصی در بین مردم منطقه برخوردار است و علیرغم وجود رسانه های مختلف، این نمایش ایرانی هنوز هم در بین مردم طرفدار دارد و هر ساله و بمناسبت ماه های محرم و صفر، تعزیه های مختلفی در شهرها، بخش ها، محلات و روستاهای منطقه اردبیل توسطه شبیه خوانان اجرا می شود.
ایران سرزمین فرهنگهای گونهگون، سرزمین همزیستی فرهنگها، سرزمین کثرت و وحدت است. ایران به لحاظ گستردگی قلمرو و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص دچار گستردگی و پراکندگی فرهنگـــی و درنتیجه برخورد این فرهنگها، دارای فرهنگی پویا، رو به گسترش و در مسیر تحــــــول بوده است. صرفنظر از تغییراتی که به دلیل ظهور و سقوط حکومتهای گوناگون و بروز جنگهای مختلف در فرهنگ مردم ایــران به وجود آمده است، ایران و ایرانی همواره دارای جایگاه خاصی در عرصه جهانی بوده است. تعدد عناصر فرهنگی در ایران فرصت مناسبی را در اختیــــــــار پژوهشگران میگذارد تا در این میدان تحقیق به وسعت ایرانزمین به بررسی ابعاد مختلف این عناصر و سیر تحول و تغییرات آن بپردازند. یکی از این عناصر ارزشمند فرهنگی در ایران، تعزیه و شبیهخوانی است که طی سالیان جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ کرده است.
اگرچه تعزیه بهعنوآنیک آیین نمایشی در ایران از جایگاه رفیع و بلندی برخورداست، اما پس از عهد قاجاریه و پیدایش تئاتر به سبک نوین و متناسب با تئاتر جدید جهان و تأثیرپذیری تئاتر ایران از تحولات نمایش جهان بهویژه رخدادهای تئاتری اروپا ونیز تحکیم بنیاد آن، بازارش از رونق افتاده تا به حدی که امروزه جز در ایام خاص و در روستاها و شهرها و شهرکهای دورافتاده اثری از آن نمیبینیم. هرچند که ظرف چند سال گذشته با برنامهریزیهای بهعملآمده، بخصوص با ترغیب و تشویق دستجات عزاداری و شبیهخوانی سعــــی شده است تا این هنر ایرانی و اسلامی از نابودی نجات داده شود، اما هنوز هم تعزیه نتوانسته است در بین آحاد مردم بهعنوان دیرینه هنر ایرانی موردتوجه قرارگیرد.
تعزیه(شبیهخوانی)، نوعی نمایش مذهبی و سنّتی ایرانی شیعی، عمدتاً درباره شهادت و مصائب اهلبیت ائمه اطهار علیهمالسلام بهویژه حضرت امام علی و امام حسین علیهمالسلام است. واژه تعزیه یا تعزیت در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلّی دادن و پرسش از بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای«مجلس ترحیم» است. در میان شیعیان غیر ایرانی (در عراق و شبهقاره هند) لفظ تعزیه باوجود ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و یا مصائب شهدای کربلا به معنای«شبیهخوانی» به کار نمیرود، بلکه آنان تعزیه را به مراسمی نمادین اطلاق میکنند که در آن دستههای عزاداری در طول مراسم، شبیه ضریح یا تابوت ائمه (علیهمالسلام) را بر دوش میکشند. در این آیین و بخصوص در پایان روز عاشورا، اربعین و... پیکر نمادین حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای دشت نینوا را پس از تشیع به خاک میسپارند.
برخی محققان، پیشینه تغزیه را به آیینهایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش و یادگار زریران بازمیگردانند و برخی پدید آمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بینالنهرین و آناتولی و مصر و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانههای تاریخی در فرهنگهای هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن مؤثر دانستهاند.
در یک جمله و به صراحت میتوان اذعان نمود که تعزیه به معنای نمایشی امروزی آنیک شبه و به امر و دستور یک نفربه وجود نیامده است، بلکه طی زمان و به تدریح بر پایه پذیرش شرایط مردمان، این کهن هنر ایرانی شکل گرفته است. در آغازین روزهای شکل گیری این هنر مذهبی، شکل اجرایی آن به این گونه بودکه ابتدا دستههایی به کندی از برابر تماشاگران می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانهها و علم هایی که بی شباهت به ابزارآلات و افزارهای جنگی نبود و نیز هم آوازی و همسرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا و شهادت امام حسین(ع) و گاهی نیز امام علی (ع) را به مردم یادآوری میکردند. در مرحله بعدی آوازهای دسته جمعی کمتر می شد و نشانهها بیشتر و یکی دو واقعه خوان نیز به آنان اضافه می شدندکه واقعه را برای تماشاگران نقل کرده و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی میکرده است. چندی بعد به جای نقالان، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیهسازی و نشانههای نزدیک به واقعیت، مصائب ائمه معصومین بهویژه حضرت امام حسین و امام علی علیهمالسلام را شرح میدادند. گفتگوی شبیهها با یکدیگروبعدهم قرارگرفتن بازیگران به جای شخصیت ها،شکل تکوین یافته تعزیه درایران است.
اوج تکامل تعزیه به دوره ناصرالدینشاه (1264- 1313) برمیگردد. این شاه فرنگ دیده ایران به تعزیه علاقه فراوانی داشت و به مین خاطر دستور داد تا تکیه دولت که در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود، ایجاد شود. در تکیه دولت، تعزیهخوانان که در حقیقت تعزیهخوانِ دولت بودند، زیر نظر مُعین البُکا در برابر شاه ودرباریان به اجرای تعزیه می پرداختند.
اگرچه پس از پیروز ی انقلاب اسلامی، تلاش های شایسته ای برای احیاء و اجرای این نمایشها در گوشه و کنار شهر به چشم می خورد و با برگزاری سوگواره های تعزیه، اجرای تعزیه در مناسبت های مختلف بهویژه در ایام محرم و صفر سعی شده تا از این کهن آیین نمایشی ایرانی و اسلامی صیانت شود، اما هنوز هم تعزیه نتوانسته است به جایگاه بلند و شکوهمند خود باز گردد.
تعزیه در آذربایجان و بهویژه در اردبیل با توجه به پیشنیه غنی تاریخی، فرهنگی و مذهبی این دیار از اهمیت خاصی در بین مردم منطقه برخوردار است و علیرغم وجود رسانه های مختلف، این نمایش ایرانی هنوز هم در بین مردم طرفدار دارد و هر ساله و بمناسبت ماه های محرم و صفر، تعزیههای مختلفی در شهرها، بخشها، محلات و روستاهای منطقه اردبیل توسطه شبیه خوانان اجرا می شود.
روز عاشورا اوج برپایی مراسم شبیهخوانی در مناطق مختلف استان اردبیل است و در روستاها و میادین مختلف شهرها این مراسم برپا میشود.
تعزیه حضرت مسلم، تعزیه خروج امام حسین علیه السلام از مدینه، تعزیه توبه و شهادت حربن یزید ریاحی، تعزیه مجلس امان نامه، تعزیه وداع امام حسین علیه السلام، تعزیه تنور خولی، تعزیه ساربان، تعزیه تشییع پیکر شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسعد، تعزیه شهادت علی اکبر علیه السلام، تعزیه شهادت حضرت ابوالفضل العباس (ع)، تعزیه حضرت رقیه (س)، تعزیه حضرت قاسم (ع) و تعزیه اسارت اهلبیت امام از جمله شبیهخوانیهایی است که در گذشته بترتیب در ایام محرم به اجرا در میآمد اما امروزه تنها در ایام تاسوعا، عاشورا، دوازدهم محرم و اربعین مراسم شبیهخوانی برپا میشود.
امسال و پس سپری شدن سالهای سخت کرونایی، اجرای تعزیه در شهرها و روستاهای مختلف اردبیل از حال و هوای خاصی برخوردار بود. میدان ها، خیابان ها و مقابل مساجد و حسینه های جای جای استان اردبیل در روز عاشورا شاهد هنرنمایی شبیه خوانانی بود که با هدف انتقال مفاهیم عاشورایی و فرهنگ مقاومت در برابر ظلم و ستم، بخشی را مظلومیت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفایش را به نمایش گذاشتند. آئین هایی باشکوه که با همراهی خیل عظیمی از دوستداران اهلبیت علیهمالسلام، جلوه دیگری به عزاداری ها و سوگواری های مردم حسینی استان اردبیل بخشیده بود.
*معاون هنری و سینمایی استان اردبیل