در حال بارگذاری ...
حاشیه ای بر یک آیین نمایشی در اردبیل

شاخسئی تمرین رزمی یا نمایشی از جنگ

لغت شاخسئی را محرف (شاه حسین) و واخسئی (لفظی در شاخسئی) را محرف (وای حسین) نوشته اند که به خاطر شباهت لفظی به نظر پذیرفتنی می آید. آدام اولئاریوس جهانگرد آلمانی که در دوره صفویه به اردبیل سفر کرده شرحی از عزاداری اردبیلی ها نوشته که بخشی از آن می تواند نوعی شاخسئی باشد.

تئاتر اردبیل-علی حسن زاده؛ عزاداری و سوگواری در استان اردبیل سرشار از آیین های مختلفی است که هریک قدمتی دیرینه در این دیار دارد. یکی از این آیین ها که در ایام سوگواری و عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) اجرا می شود و در حال حاضر هم جزو برنامه های اصلی دستجات عزاداری در بعضی از نقاط استان اردبیل است، آیین شاخسئی است. شاخسئی از رسوم عزاداری ایام محرم و عاشوراست که در مناطق مختلف آذربایجان با تفاوت هایی نسبت به همدیگر اجرا می شوند. به نظر می رسد ریشه این آیین به ترکان شامانیست برسد. 
شامانچیلیق(شامانیزم) از ادیان کهن بشری است که تا چهار هزار سال قدمت بر آن ذکر شده است. پروتورکان ایران باستان پیش از زرتشت به این دین بوده و برخی نیز تا پذیرش اسلام بر آن باقی بوده اند. امروزه گروههای اندکی همچون ترکان یاقوت در سیبری بر این دین استوارند. آداب و رفتار اندکی از شامانیزم هنوز هم در میان ترکان ایران باقی است که برخی رنگ و بوی اسلامی گرفته و به عنوان سنتی مذهبی درآمده اند شاخسئی یکی از آن رسوم کهن است.
در میان یاقوتها آیینی باستانی وجود دارد که احتمالا سرمنشا شاخسئی ما و ذکر خنجر ترکمنهاست. برخی حتی رقصهای هالای و جالمان را نیز مرتبط با این آیین می دانند. لغت شاخسئی را محرف (شاه حسین) و واخسئی (لفظی در شاخسئی) را محرف (وای حسین) نوشته اند که به خاطر شباهت لفظی به نظر پذیرفتنی می آید. آدام اولئاریوس جهانگرد آلمانی که در دوره صفویه به اردبیل سفر کرده شرحی از عزاداری اردبیلیها نوشته که بخشی از آن می تواند نوعی شاخسئی باشد. 
در گونه یی از شاخسئی به نظر می رسد که این آیین می توانسته تمرین رزمی یا نمایشی از جنگ باشد. در این شکل از شاخسئی که اینجانب آن را شاهد بوده ام، شاخسئی چی ها به دو گروه تقسیم می شوند و هر گروه می تواند به یک یا چند صف ۵ تا ۲۰ نفره تقسیم شود. نفرات جلوتر با دستی کمربند نفر بعد از خود را گرفته و با دست دیگرش قمه یا چوبدست می گیرد به شکلی که سربازان در میادین رزم شمشیر به دست می گرفته اند. در  برخی از  شهرها مثل تبریز و مشگین شاخسئی تفاوت هایی با شاخسئی طالبقشلاقی دارند که ضمن مغایرت در  شکل اجرا حس حماسی آن تغییر  یافته و به عزا و ذکر مصیبت نزدیکتر می شود. در این نوع از شاخسئی افراد ضمن حرکت دایره وار و زدن ضربه پا به زمین، سینه می زنند و بعضا نوحه خوانی هم با ذکر مصیبت آنها را همراهی می کند. شبیه سینه زنی عزاداران بوشهری. اغلب طبل و سنج هم  استفاده شده و به ریتم حرکت عزاداران نظم می بخشد. در برخی دیگر چوبدست را مانند عصا در دست گرفته و سر آنرا همراه با ضربه پا به زمین می کوبند. اما آنچه که شاخسئی روستای طالبقشلاقی(روستایی در منطقه ارشق و 24 کیلومتری شهر اردبیل که من ناظر آن بوده ام) را متمایز می کند، محتوای حماسی آن است که هم در شکل حرکات شاخسئی چی ها نمود دارد و هم در نحوه ادای رجزهای آنان که بسیار پر طنین و شورانگیز است. از این لحاظ این شاخسئی به مراسم ذکر خنجر ترکمنها شبیه تر است تا به گونه های ذکر شده دیگر. در این نوع دو گروه شاخسئی چی ها رو در روی هم قرار می گیرند و با حرکت دایره وار گروهی، از دو یا چهار حرکت پا یکی را با قدرت تمام و پس از جهشی بلند به زمین می کوبند (شبیه ضربه چهارم در رژه نظامی) رجزی را که اغلب یک کلمه و یک اسم است فریاد می زنند و همزمان خنجر یا چماقشان را مانند ضربه عمود شمشیر فرود می آورند که این عمل حس پیکار و حماسه را تشدید می کند. امر مهم دیگر نحوه ادای رجزها و اسامی است که معانی خاصی را تداعی می کنند. در شاخسئی های دیگر نحوه ادای الفاظ مثل لفظ حیدر طوری است که گویی حضرت علی (ع) را صدا می زنند و او را همچنانکه رویه عزادارن است برای استمداد می طلبند. اما در شاخسئی طالبقشلاقی ذکر نام حیدر با لحنی تحکم آمیز ادا می شود گویی که می خواهند این نام را به گروه مقابل دیکته کنند. گروه مقابل نیز با همان لحن ذکر خود را یکصدا بیان می کنند و به نوعی وارد دیالوگ گروهی با یکدیگر می شوند. گروه اول اگر فریاد می زند (حسن) گروه دوم با خروشی داد می زند (حسین). این تقابل زمانی معنای عمیقتر می یابد که گروه اول فریاد تحکم آمیز (حیدر) سر می دهند و گروه دوم در پاسخ لفظ (شاه) را فریاد می زنند و باز در مقابل لفظ (علی) از گروه اول، لفظ (ولی) توسط گروه دوم ادا می شود . هم از نحوه اجرا و هم از محتوای می توان استنباط کرد که منظور از (حیدر )و (علی) نه علی(ع) که سلطان حیدر سر سلسله صوفیان حیدری و منظور از (ولی و شاه) شاه نعمت الله ولی سر سلسله صوفیان نعمتی است. دو فرقه حیدری و نعمتی در قرون گذشته پیوسته در ستیز با یکدیگر بوده و اردبیل و مناطق اطراف آن از مهمترین مراکز کشمکش پیروان این دو فرقه بوده اند. شاخسئی طالبقشلاقی نمایشی پرشکوه از این جدال تاریخی است که به زیبایی و شورآفرینی تمام توسط مردان این روستا اجرا می شود. تعلق گونه های ذکر شده به مناطق خاص صرفا در حد مشاهده محدود بوده و به احتمال بسیار در هر منطقه ای می توان نمونه های دیگر را شاهد بود.

 




نظرات کاربران